Νίκος Παππάς
Βιολόγος
Μελισσοκομική Επιθεώρηση
Εισαγωγή
Όλες οι αρρώστιες και οι εχθροί της μέλισσας που σήμερα είναι γνωστοί υπήρχαν και πριν το ενδιαφέρον του ανθρώπου να κατατάξει τη μέλισσα στα ζώα που περιποιείται με στόχο την εκμετάλλευσή τους. Έτσι δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι λόγω της δικής μας προσοχής και φροντίδας επέζησαν οι μέλισσες, ιδιαίτερα όσον αφορά στην καταπολέμηση των ασθενειών. Σήμερα πράγματι γνωρίζουμε πάρα πολλά γύρω από τις ασθένειες και τους εχθρούς των μελισσών και έχουμε τα κατάλληλα μέσα, φαρμακευτικά και άλλα, ώστε να μπορούμε να τα θεραπεύουμε. Όμως παράλληλα είμαστε και οι υπαίτιοι για τη μετάδοση των ασθενειών π.χ. με τη μεταφορά κηρηθρών από άρρωστα σε υγιή μελίσσια, με τη χρήση εργαλείων μας (ξέστρο) που εύκολα μεταφέρουν τους παθογόνους οργανισμούς από μελίσσι σε μελίσσι, με την πολυετή χρήση κηρηθρών. Κυρίως όμως με τον τρόπο άσκησης της μελισσοκομίας, όταν υποχρεώνουμε τα μελίσσια να ζουν το ένα τόσο κοντά στο άλλο, κάτι που δεν συμβαίνει κάτω από φυσικές συνθήκες. Τα μελίσσια δεν είναι πρόβατα και δεν ζουν σε κοπάδια. Στη φύση θα τα συναντήσουμε να ζουν το ένα πολύ μακριά από το άλλο για λόγους εξασφάλισης της τροφής βεβαίως αλλά αυτό λειτουργεί αυτόματα και ως ένας μηχανισμός αποφυγής μετάδοσης ασθενειών. Αλλά και οι μεταφορές των μελισσιών προκαλούν στρες στα μελίσσια. Επίσης οι κυψέλες που χρησιμοποιούμε δεν εξασφαλίζουν σωστές συνθήκες υγρασίας στο μελίσσι με αποτέλεσμα την εύκολη ανάπτυξη ασθενειών. Να σημειώσουμε ότι το μελίσσι δεν έχει αναπτύξει μηχανισμούς ρύθμισης της υγρασίας, καθώς ζούσε σε κατοικίες που απορροφούσαν την υγρασία και δεν υπήρχε λόγος για κάτι τέτοιο. Βέβαια θα συνεχίσουμε να μεταφέρουμε τα μελίσσια μας παρά το στρες που προκαλεί γιατί δεν γίνεται αλλιώς και επίσης, για τον ίδιο λόγο, θα τοποθετούμε τα μελίσσια μας το ένα δίπλα στο άλλο. Όμως πρέπει να ξέρουμε ότι αυτά οξύνουν τα προβλήματα των ασθενειών και να έχουμε αυξημένη την προσοχή μας.
Παρακάτω θα ασχοληθούμε με τους μηχανισμούς άμυνας που διαθέτει το μελίσσι με τους οποίους κατόρθωσε να επιβιώσει μέχρι σήμερα, με στόχο, στο μέτρο του δυνατού, να ενισχύσουμε αυτές τις ικανότητές του.
- Το κεντρί
Η πιο γνωστή ανατομική κατασκευή της εργάτριας μέλισσας αποτελεί αποτελεσματικό μηχανισμό άμυνας κατά μεγαλυτέρων εχθρών του μελισσιού. Το κεντρί, φυλλογενετικά, αποτελεί τη μετεξέλιξη του ωοθέτη (που έχουν βέβαια μόνο τα θηλυκά άτομα) και γι’ αυτό κεντρί φέρουν οι εργάτριες και η βασίλισσα αλλά όχι οι κηφήνες. Η χρήση του κεντριού από τη μέλισσα κατά κάποιου εχθρού συνεπάγεται και τον θάνατό της, καθώς το σύστημα του κεντριού αποκολλάται από το σώμα της μέλισσας.
- Ο προστόμαχος
Μια άλλη ανατομική κατασκευή της μέλισσας είναι ο προστόμαχος. Πρόκειται για ένα μικρό τμήμα του πεπτικού συστήματος που παρεμβάλλεται μεταξύ του κοινωνικού στομαχιού, στο οποίο συλλέγεται το νέκταρ για να μεταφερθεί στη φωλιά του μελισσιού και του κυρίως στομαχιού όπου αρχίζει η πέψη της τροφής. Ο προστόμαχος λειτουργεί σαν μια βαλβίδα, η οποία ελέγχει την ποσότητα τροφής που θα περάσει προς το κυρίως στομάχι κι από εκεί στο υπόλοιπο τμήμα του πεπτικού συστήματος. Παράλληλα ο προστόμαχος έχει την ιδιότητα να απορροφάει σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα μικρά σωματίδια που βρίσκονται στο κοινωνικό στομάχι (όπως σπόροι νοσεμίασης, σηψηγονιών κ.ά) και να τα μεταφέρει στο κυρίως στομάχι, χωρίς να ρέουν μεγάλες ποσότητες νέκταρος. Τα σωματίδια αυτά δεν έχουν τη δυνατότητα επιστροφής γιατί ο προστόμαχος λειτουργεί σαν μια βαλβίδα. Έτσι κατά τον καθαρισμό των κελιών που προσβλήθηκαν από αμ. σηψηγονία κ.λπ. περιορίζεται σε μεγάλο βαθμό η μετάδοση της αρρώστιας. Για το λόγο αυτό όταν εφαρμόζουμε τη διπλή μετάγγιση στην περίπτωση της αμερικάνικης σηψηγονίας πρέπει να αφήνουμε τα μελίσσια νηστικά για δύο μέρες ώστε να απομακρυνθούν οι σπόροι μαζί με τα περιττώματα.
- Το απευθυσμένο
Μια ακόμη ανατομική ιδιομορφία του πεπτικού συστήματος της μέλισσας, η οποία συμβάλλει στην μη μόλυνση του μελισσιού, κυρίως από τη νοσεμίαση αλλά και από άλλες παθήσεις του πεπτικού συστήματος είναι όχι απλώς η ύπαρξη του απευθυσμένου αλλά η ικανότητά του να διευρύνεται. Πρόκειται για το τελευταίο τμήμα του πεπτικού συστήματος. Όταν οι μέλισσες είναι υποχρεωμένες, λόγω κακών καιρικών συνθηκών, να παραμένουν εντός της κυψέλες για μεγάλα χρονικά διαστήματα, τα περιττώματά τους συσσωρεύονται στο απευθυσμένο το οποίο μπορεί να διογκωθεί και να καταλάβει ολόκληρο τον κοιλιακό χώρο. Όταν αλλάξει ο καιρός και μπορέσουν οι μέλισσες να πετάξουν εκτός κυψέλης θα αδειάσουν το έντερό τους κι έτσι θα μείνουν τα μολυσματικά φορτία εκτός του μελισσιού.
- Η αποβολή κυττάρων του εντέρου
Ένας αξιόλογος μηχανισμός άμυνας είναι και η συνεχής αποβολή με ταυτόχρονη ανανέωση των επιθηλιακών κυττάρων του μεσαίου εντέρου. Η ιδιότητα αυτή παρατηρείται όχι μόνο στις άρρωστες μέλισσες αλλά και στις υγιείς. Επιθηλιακά κύτταρα που προσβάλλονται από τα παθογόνα των νοσεμιάσεων αποβάλλονται με αυτόν τον τρόπο εκτός κυψέλης μαζί με τα περιττώματα.
- Παραγωγή μικροβιοκτόνων ουσιών
Μικροβιοκτόνες ουσίες βρέθηκαν στο μέλι, που μπορεί να προέρχονται από το νέκταρ ή από την παραγωγή υπεροξειδίου του υδρογόνου, το οποίο παράγεται κατά τη διάσπαση της γλυκόζης με τη βοήθεια της γλυκοζοοξιδάσης, ενός ενζύμου που παράγεται από τους υποφαρυγγικούς αδένες της εργάτριας μέλισσας και προστίθεται στο μέλι.
Αντιβακτηριακή δράση έχει επίσης η πρόπολη είτε σαν επίχρισμα της κυψέλης και των ξύλινων πλαισίων, είτε σαν μέσο επικάλυψης των μικρών ζώων, τα οποία για διάφορους λόγους πέθαναν μέσα στην κυψέλη, αλλά λόγω του μεγέθους των δεν είναι δυνατή η απομάκρυνση από την κυψέλη. Τα πτώματα ταριχεύονται με πρόπολη και δεν αποτελούν πλέον εστία μόλυνσης για το μελίσσι.
Ακόμη άλλες εκκρίσεις του σαγονικού αδένα που προστίθενται στην τροφή των νεαρών σκουληκιών έχουν αντιμικροβιακές ιδιότητες.
- Η απομάκρυνση του άρρωστου γόνου και των νεκρών μελισσών από την κυψέλη
Οι μέλισσες πολλές φορές πεθαίνουν μέσα στην κυψέλη και πέφτουν στη βάση της. Εάν παραμείνουν εκεί και αρχίσουν να σαπίζουν θα αποτελέσουν μόνιμη εστία μόλυνσης του μελισσιού. Όμως το μελίσσι δεν μένει άπραγο. Μια ομάδα μελισσών, που από μετρήσεις βρέθηκε ότι αποτελεί το 1-2% του συνόλου του πληθυσμού του μελισσιού, εξειδικεύεται ακριβώς στην απομάκρυνση αυτών των πεθαμένων μελισσών από την κυψέλη. Μάλιστα πολλές φορές δεν αρκούνται στο να πετάξουν απλώς τα πτώματα εκτός κυψέλης μπροστά σ΄ αυτήν αλλά προσπαθούν να τα απομακρύνουν όσο μπορούν μακρύτερα, φτάνοντας αποστάσεις και μέχρι 10 μέτρα. Έτσι το μελίσσι απαλλάσσεται από μια επικίνδυνη εστία μόλυνσης.
Το ίδιο συμβαίνει και με τον άρρωστο γόνο. Όταν προσβληθεί ο γόνος από μικρόβια μέσα στο κλειστό κελί (Αμερικάνικη σηψηγονία, ασκοσφαίρωση κ.ά) παράγει μυρουδιές οι οποίες εντοπίζονται από μια ομάδα μελισσών οι οποίες πηγαίνουν στα συγκεκριμένα κελιά και τα ανοίγουν. Μια άλλη ομάδα μελισσών απομακρύνει τον άρρωστο γόνο από τα κελιά εκτός κυψέλης.
Ο βαθμός του ενστίκτου του καθαρισμού δεν είναι το ίδιο αναπτυγμένους σε όλα τα μελίσσια. Παρατηρούνται μάλιστα διαφορές στο ένα ίδιο μελισσοκομείο. Μερικά μελίσσια μπορούν να εντοπίζουν γρήγορά τον άρρωστο γόνο, άλλα όμως δεν αντιδρούν καθόλου. Η ιδιότητα αυτή είναι γενετικά καθορισμένη, γι’ αυτό πρέπει να λαμβάνεται υπόψη μας όταν θέλουμε μα παράγουμε νέες βασίλισσες. Η επιλογή του γόνου που εμβολιάζουμε πρέπει να προέρχεται από μελίσσια με έντονο το ένστικτο του καθαρισμού. Αυτά τα μελίσσια αρρωσταίνουν λιγότερο. Η επιλογή γίνεται με τον παρακάτω τρόπο: Με μια καρφίτσα τρυπάμε περίπου 100 κελιά (περίπου μια έκταση 5Χ5 εκατοστά) και έτσι τραυματίζουμε και την αναπτυσσόμενη λάρβα και η κηρήθρα επανατοποθετείται στο μελίσσι. Μετά από μια ημέρα ελέγχεται η κηρήθρα και αν οι μέλισσες έχουν καθαρίσει το τμήμα αυτό του γόνου τότε, είναι κατάλληλο το γενετικό υλικό. (Βλέπε σχετικό άρθρο του Φ. Παππά Μ.Ε τεύχος Μάιος-Ιούνιος 2014)
- Η αυτόματη αλλαγή συμπεριφοράς σε περίπτωση μόλυνσης των ενήλικων μελισσών.
Όταν μια μέλισσα προσβληθεί από κάποια αρρώστια αλλάζει αμέσως συμπεριφορά, κάτι που αντιλαμβάνονται οι άλλες μέλισσες οι οποίες τις πετάνε εκτός κυψέλης, απομακρύνοντας έτσι τον κίνδυνο μόλυνσης και των άλλων μελισσών, όταν η αρρώστια βρίσκεται ακόμη στα πρώτα στάδια.
- Ανανέωση πληθυσμού
Η βραχυβιότητα των μελισσών αποτελεί έκπληξη σε κάποιον που δεν γνωρίζει τις μέλισσες. Όλοι εκπλήσσονται όταν τους λέμε ότι οι εργάτριες μέλισσες ζουν 40-45 μέρες. Αυτό όμως είναι σωτήριο για το μελίσσι και αποτελεί μηχανισμό άμυνας καθώς αυτή η απομάκρυνση των γηρασμένων μελισσών μαζί με όλα τα κακά που φέρουν με την ταυτόχρονη ανανέωση με άλλες νεαρές μέλισσες αποκαθίσταται ένα απαλλαγμένο από μικρόβια περιβάλλον. Κατά την περίοδο εντατικής εργασίας για τις μέλισσες (εκτροφή γόνου και συλλογή τροφής) οι μέλισσες καταπονούνται και γίνονται εύκολα θύματα των μικροβίων και μυκήτων. Με την ταχεία αντικατάστασή τους αποφεύγονται οι δυσάρεστες συνέπειες. Αυτή την αντικατάσταση μπορούμε να την επιτείνουμε με τη μεταφορά των μελισσιών μας σε καλές ανθοφορίες ή με εντατική τροφοδοσία. Σε πολλά βιβλία αναφέρεται ότι στην περίπτωση της τραχειακής ακαρίασης πρέπει τα μελίσσια να μεταφέρονται σε πλούσιες ανθοφορίες ώστε να φύγουν γρήγορα οι άρρωστες μέλισσες και να απαλλαγεί το μελίσσι από την αρρώστια. Σήμερα υπάρχουν σκευάσματα που επιτείνουν τη γέννα της βασίλισσας ακριβώς για να πεθάνουν γρηγορότερα οι παλιές άρρωστες από νοσεμίαση μέλισσες.
Οι φθινοπωρινές μέλισσες θα ζήσουν μερικούς μήνες και όχι μόνο ημέρες. Η μακροβιότητα των μελισσών αυτών είναι ζωτικής σημασίας για το μελίσσι γιατί έτσι κατορθώνει να ξεπεράσει την αντίξοη περίοδο του χειμώνα με το μικρότερο ενεργειακό κόστος. Εμείς οι μελισσοκόμοι υποχρέωση έχουμε να φροντίζουμε αυτές οι μέλισσες να είναι νεαρές για να είναι ανθεκτικές και απαλλαγμένες από μικροβιακά φορτία.
- Αφεσμοί
Η σμηνουργία μπορεί επίσης να θεωρηθεί ως ένας αμυντικός μηχανισμός στο επίπεδο του μελισσιού. Ο κύριος ρόλος βέβαια της σμηνουργίας παραμένει ο πολλαπλασιασμός του μελισσιού. Κατά τη σμηνουργία ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού εγκαταλείπει το μητρικό μελίσσι και αναχωρεί για να αρχίσει μια νέα ζωή. Αφού επιλέξει μια κατάλληλη θέση, συνήθως μερικές εκατοντάδες μέτρα μακριά από το μητρικό μελίσσι χτίζει από την αρχή νέες κηρήθρες απαλλαγμένες από μολυσματικά φορτία.
Πολλοί μελισσοκόμοι μιμούμενοι και διδασκόμενοι από αυτό το γεγονός, ανανεώνουν τις κηρήθρες των μελισσιών ακριβώς όπως το κάνουν οι μέλισσες κατά τη σμηνουργία και είναι πολύ ευχαριστημένοι. Εμείς τα τελευταία χρόνια εφαρμόζουμε την μέθοδο αυτή ακριβώς για εξυγίανση των μελισσιών και ενίσχυση άλλων. Στην αρχή της άνοιξης από όσα μελίσσια προχώρησαν κάπως στην εξέλιξή τους αφαιρούνται όλες οι κηρήθρες και δίνονται στα άλλα τα πιο αδύνατα με στόχο να ενισχυθούν, ενώ στα πρώτα δίδονται μόνο πλαίσια με φύλλα κηρήθρας και τροφοδοτούνται με άφθονο σιρόπι. 40 με 50 μέρες αργότερα όλα τα μελίσσια είναι ισοδύναμα με τα μισά από αυτά να έχουν νέες κηρήθρες απαλλαγμένες από παθογόνους οργανισμούς. Την επόμενη χρονιά προσπαθούμε να εξυγιανθούν τα μελίσσια που ενισχύθηκαν την προηγούμενη χρονιά, έτσι ώστε σε δύο χρόνια να ανανεωθούν όλες οι κηρήθρες.
Επίλογος
Μέχρι τώρα αυτοί είναι οι γνωστοί αμυντικοί μηχανισμοί με τους οποίους αμύνεται το μελίσσι και τα κατάφερε να επιβιώσει μέχρι τώρα. Γεννάται το ερώτημα αν μπορούν τα μελίσσια μόνο με τους μηχανισμούς αυτούς, χωρίς φάρμακα και την επέμβαση του μελισσοκόμου, να τα καταφέρει σε περίπτωση ασθένειας. Η απάντηση δεν μπορεί να είναι μονολεκτική ναι ή όχι. Για παράδειγμα κατά της βαρρόα πρέπει να επεμβαίνουμε με φάρμακα. Ένα είναι σίγουρο: η κατάχρηση φαρμάκων φέρνει περισσότερα προβλήματα στη μελισσοκομία γιατί σε μερικές περιπτώσεις δεν γίνεται θεραπεία αλλά το πρόβλημα σκεπάζεται και θα επανέλθει. Καλύτερα είναι, μαζί με τις θεραπευτικές αγωγές, να εφαρμόζονται μέθοδοι ενίσχυσης των αμυντικών μηχανισμών, όσο γίνεται πιο κοντά στη φύση του μελισσιού. Για το λόγο αυτό η λεπτομερής γνώση της βιολογίας της μέλισσας και του μελισσιού δεν είναι μια περιττή προσπάθεια του καλού μελισσοκόμου, αλλά είναι απαραίτητη.
Απορίες και διευκρινίσεις σχετικά με το άρθρο ή με όποιο άλλο θέμα θέλετε πατήστε εδώ.
Για την κατάρτισή σας,
επιλέξτε πηγές πληροφόρησης με επιστημονικά τεκμηριωμένη γνώση.
