Ελαιοκράμβη – Μελισσοκομικά φυτά εκτατικής καλλιέργειας

Βασίλης Λιάκος
τ. Καθηγητής στην Κτηνιατρική Σχολή του ΑΠΘ
Μελισσοκομική Επιθεώρηση

Εισαγωγή

Η ελαιοκράμβη είναι ετήσιο φυτό της οικογένειας Brassicacae. Έχει ύψος 1-1,5 μέτρα και λαμπερά κίτρινα άνθη (εικ.1). Καλλιεργείται εδώ και πολλά χρόνια για τους πλούσιους σε λάδι σπόρους της στις χώρες της κεντρικής και βορειοδυτικής Ευρώπης. Η καλλιέργειά της επεκτάθηκε ακόμη περισσότερο τα τελευταία χρόνια μετά την επιδότησή της από την Ε.Ε. για παραγωγή βιοντίζελ. Εκτός από ελαιοπαραγωγό είναι επίσης πολύ καλό μελισσοκομικό φυτό και η ανθοφορία του υπολογίζεται ως μια από τις σημαντικότερες για τις χώρες όπου καλλιεργείται. Στην Ελλάδα πρωτοκαλλιεργήθηκε το 2005, για την παραγωγή βιοντίζελ. Πειραματικά στην αρχή καθιερώθηκε σιγά- σιγά σε ορισμένες περιοχές της Βόρειας Ελλάδας και σε μικρότερο βαθμό στη Θεσσαλία. Τη φετινή χρονιά υπολογίζεται ότι έχουν καλλιεργηθεί 70-75.000 στρέμματα κυρίως στους Νομούς Σερρών, Θεσσαλονίκης, Κιλκίς, Ξάνθης και Δράμας και σε μικρότερες εκτάσεις σε άλλους Νομούς της Βόρειας Ελλάδας και της Θεσσαλίας.

Στοιχεία παραγωγής

Η ανθοφορία της ελαιοκράμβης είναι πρώιμη και έχει τη μεγαλύτερη διάρκεια από όλες τις ανθοφορίες της άνοιξης. Αρχίζει από τα τέλη Μαρτίου ή αρχές Απριλίου και τελειώνει από τις αρχές μέχρι και τα μέσα Μαΐου, ανάλογα με την περιοχή και τις καιρικές συνθήκες που θα επικρατήσουν. Τα άνθη της είναι πλούσια σε νέκταρ και γύρη καλής ποιότητας και προσφέρεται τόσο για την ανάπτυξη των μελισσιών όσο και για συλλογή μελιού. Η συλλογή νέκταρος επηρεάζεται από τις καιρικές συνθήκες. Δεδομένου ότι η μέγιστη δυνατότητα πτήσης των συλλεκτριών επιτυγχάνεται πάνω από τους 19 ⁰C και η περίοδος ανθοφορίας της ελαιοκράμβης συμπίπτει με μια εποχή με έντονες καιρικές μεταβολές, η συλλογή του μελιού επηρεάζεται από τις θερμοκρασίες που θα επικρατήσουν αυτή την περίοδο. Η υψηλότερη νεκταροέκκριση εκδηλώνεται από τις 10 η ώρα το πρωί μέχρι το μεσημέρι, οπότε και παρατηρείται η μεγαλύτερη δραστηριότητα συλλογής, η οποία όμως συνεχίζεται με μικρότερη ένταση μέχρι και αργά το απόγευμα. Την περίοδο αιχμής της ανθοφορίας είναι δυνατό ένα φυτό ελαιοκράμβης να το επισκέπτονται περισσότερες από πενήντα μέλισσες την ώρα. Δυνατά μελίσσια είναι δυνατό σ΄αυτή την πρώιμη ανθοφορία να συλλέξουν 15-20 ή και περισσότερα κιλά μέλι ανά μελίσσι.

Η ανθοφορία της ελαιοκράμβης είναι ιδεώδες πεδίο συλλογής για τις μέλισσες, οι οποίες την προτιμούν πολύ περισσότερο από τα άλλα φυτά που ανθίζουν στην ίδια περιοχή αυτήν την περίοδο. Το άρωμά της και το κίτρινο χρώμα των λουλουδιών καθώς και οι φθορίζοντες ανθήρες της καθιστούν την ελαιοκράμβη ιδιαίτερα ελκυστική για τις συλλέκτριες. Επιπλέον η πυκνή ανθοφορία επιτρέπει τις μέλισσες να επισκέπτονται διαδοχικά πολλά λουλούδια, χωρίς να χρειασθεί να κάνουν μεγάλες διαδρομές (εικ.2). Αν σ’ αυτά προστεθεί και το μεγάλο μήκος της ανθοφορίας, που ξεπερνά τον ένα μήνα, γίνεται απόλυτα αντιληπτή η μεγάλη συμασία της ελαιοκράμβης για τη μελισσοκομία.

Εικ. 2. Καλλιέργεια ελαιοκράμβης σε πλήρη ανθοφορία

Διαχείριση μελισσιών

Η ελαιοκράμβη μπορεί να αξιοποιηθεί τόσο για την ανάπτυξη των μελισσιών όσο και για την μελιτοσυλλογή. Μπορεί όμως να δημιουργήσει και μεγάλα προβλήματα αν δεν γίνει σωστή διαχείριση των μελισσιών. Η κατάσταση του κάθε μελισσιού που πρόκειται να μεταφερθεί σε καλλιέργεια ελαιοκράμβης καθορίζει τη στρατηγική διαχείρισης που οφείλει να ακολουθήσει ο μελισσοκόμος.

Αδύνατα μελίσσια. Τα αδύνατα μελίσσια θα μεταφερθούν στην ελαιοκράμβη να εκμεταλλευθούν την ανθοφορία της για να αναπτυχθούν. Στη συνέχεια τα μελίσσια αυτά μπορούν να αξιοποιηθούν στη Μαγιάτικη ανθοφορία. Το άφθονο νέκταρ και η γύρη που εισρέουν στην κυψέλη διεγείρουν το μελίσσι το οποίο εκτρέφει γόνο με όλες του τις δυνάμεις και επεκτείνει τη γονοφωλιά ημέρα με την ημέρα. Στην περίπτωση μάλιστα που το μελίσσι είναι προσβεβλημένο από Νοζέμωση και ξεπέρασε με δυσκολίες το χειμώνα, η μεταφορά στην ανθοφορία της ελαιοκράμβης θα το βοηθήσει όχι μόνο να ανακτήσει τον πληθυσμό του αλλά και να ξεπεράσει και την ασθένεια. Το μελίσσι εκτρέφοντας εντατικά γόνο, αντικαθιστά σε σύντομο χρονικό διάστημα τις εξαντλημένες μολυσμένες χειμωνιάτικες μέλισσες με νεαρές και υγιείς.

Μερικές όμως φορές μπορεί να συμβεί και το αντίθετο. Όταν οι καιρικές συνθήκες κλείνουν το μελίσσι μέσα στην κυψέλη, οι μολυσμένες από νοζέμωση και καταπονημένες από την έντονη συλλογή, την εκτροφή του γόνου και την προσπάθεια να διατηρηθεί σταθερή η θερμοκρασία στη γονοφωλιά μέλισσες πεθαίνουν γρήγορα, η εκτροφή του γόνου και ο πληθυσμός μειώνονται και τα επίπεδα της Νοζέμα αυξάνουν.

Γερά μελίσσια. Τα γερά μελίσσια (δυνατά σε πληθυσμό και υγειά μελίσσια) έχοντας στη διάθεσή τους άφθονη γύρη και νέκταρ θα αυξήσουν πολύ γρήγορα την έκταση του γόνου και τον πληθυσμό τους. Η γρήγορη ανάπτυξη του πληθυσμού όμως είναι δυνατό να προκαλέσει συνωστισμό στο μελίσσι και να αυξήσει τη διάθεση για σμηνουργία. Δεδομένου ότι τα δυνατά μελίσσια είναι αυτά που διαθέτουν μεγάλο αριθμό συλλεκτριών και μπορούν να συλλέξουν μεγάλες ποσότητες νέκταρ από τις δυνατές μελιτοφορίες, κύριο μέλημα του μελισσοκόμου αυτή την περίοδο είναι η πρόληψη της σμηνουργίας.

Έλεγχος της σμηνουργίας

Η γρήγορη ανάπτυξη του πληθυσμού στα δυνατά μελίσσια είναι δυνατό να γίνει αιτία σμηνουργίας. Το μελίσσι που συλλέγει άφθονη γύρη και νέκταρ από πλούσιες ανθοφορίες μπλοκάρει τη γονοφωλιά και ο ζεστός καιρός, όπως συμβαίνει σε περιπτώσεις πρώιμης άνοιξης, μαζί με το συνωστισμό προκαλούν την αύξηση της θερμοκρασίας στο μελίσσι. Η σμηνουργία είναι αναμενόμενη αν ο μελισσοκόμος δεν είναι προετοιμασμένος να παρέμβει άμεσα.

Για τον περιορισμό της σμηνουργίας είναι αναγκαίο να παρθούν γρήγορα δραστικά μέτρα τα όπως: Απομάκρυνση και ξεμέλισμα όλων των σφραγισμένων μελιών. Συνεχής παρουσία «καθαρής γονοφωλιάς», για να συνεχίζεται ανεμπόδιστα η ωοτοκία της βασίλισσας. Αυτό επιτυγχάνεται με την απομάκρυνση 2-3 πλαισίων με σφραγισμένο γόνο και την τοποθέτησή τους είτε σε αδύνατα μελίσσια είτε σε κυψελίδια για την παραγωγή παραφυάδων. Στη θέση τους τοποθετούνται κτισμένες κηρήθρες ή φύλα κηρήθρας. Η εργασία αυτή επαναλαμβάνεται κάθε 7 ημέρες, μέχρι να περάσει η περίοδος της σμηνουργίας. Προσοχή η απομάκρυνση του σφραγισμένου γόνου πρέπει να γίνεται με μέτρο και ανάλογα με τη δυναμικότητα του μελισσιού. Υπερβολική απομάκρυνση γόνου μπορεί να οδηγήσει στην εξάντληση του μελισσιού.

Αν δεν εξασφαλισθεί «καθαρή γονοφωλιά», η εντατική συλλογή μελιού και γύρης είναι δυνατό να οδηγήσουν στο γρήγορο μπλοκάρισμα του γόνου από τη μια μεριά και την ταχεία εξάντληση και τον πρώιμο θάνατο των συλλεκτριών από την άλλη. Τα γεγονότα αυτά οδηγούν στη γρήγορη μείωση του πληθυσμού και την έντονη μεταβολή της δημογραφίας του πληθυσμού. Η αλλοίωση της δημογραφικής ισορροπίας του μελισσιού έχει ως αποτέλεσμα την πολύ αργή επάνοδο στη φυσιολογική κατάσταση ή ακόμη και το θάνατο του μελισσιού.

Ο μελισσοκόμος αγρυπνεί αν δεν μπορεί να σταματήσει τις σμηνουργίες ή αν δει ότι τα μελίσσια αρχίζουν να καταρρέουν τα απομακρύνει και τα μεταφέρει σε γυρεοδοτικές ανθοφορίες.

Βασικός κανόνας για σωστή εκμετάλλευση όλων των δυνατών μελιτοφοριών είναι η παρουσία «καθαρής γονοφωλιάς».

Κίνδυνος από τα εντομοκτόνα

Η καλλιέργεια της ελαιοκράμβης προσβάλλεται όπως όλα τα φυτά από τις προνύμφες και τα ενήλικα άτομα διαφόρων εντόμων. Αν και οι ψεκασμοί με σκευάσματα επικίνδυνα για τις μέλισσες απαγορεύονται όταν η καλλιέργεια ή τα ζιζάνια είναι ανθισμένα, η πραγματικότητα είναι ότι σε περιπτώσεις έντονων προσβολών γίνονται ψεκασμοί με εντομοκτόνα, τα οποία είναι δυνατό να προκαλέσουν μεγάλες απώλειες στα μελίσσια. Είναι απαραίτητο να υπάρχει επαφή μεταξύ των καλλιεργητών και των μελισσοκόμων, ώστε αν χρειασθεί να γίνουν ψεκασμοί να ειδοποιηθούν έγκαιρα οι μελισσοκόμοι και να απομακρύνουν τα μελίσσια τους. Επειδή είναι εποχή βροχών, είναι καλό τα μελίσσια να τοποθετούνται σε σημεία που θα μπορεί το αυτοκίνητο να κινηθεί ακόμη και μετά από περίοδο με μεγάλες βροχοπτώσεις, ώστε να είναι δυνατή η άμεση απομάκρυνση των μελισσιών αν αυτό καταστεί αναγκαίο. Τοποθέτηση μελισσιών μέσα στην καλλιέργεια, όπως στην εικόνα 3 πρέπει να γίνεται μόνο αν δεν υπάρχει κίνδυνος χρήσης επικίνδυνων εντομοκτόνων.

Πρέπει να τονισθεί ότι με την επικονίαση μέσω των μελισσών αυξάνει η παραγωγή και βελτιώνεται η ποιότητα των σπόρων της ελαιοκράμβης. Οι καλλιεργητές πρέπει να ενημερωθούν γι΄αυτό και να προστατεύουν τα μελίσσια που μεταφέρονται στην περιοχή τους, είτε με τη χρήση εντομοκτόνων μη επικίνδυνων για τις μέλισσες είτε με την εφαρμογή των ψεκασμών μετά της 7 η ώρα το απόγευμα.

Το μέλι

Το μέλι της ελαιοκράμβης έχει δύο σημαντικές ιδιαιτερότητες.

α. Κρυσταλλώνει πολύ γρήγορα. Συχνά οι μελισσοκόμοι αντιμετωπίζουν το πρόβλημα να μη μπορούν να ξεμελίσουν το μέλι που έχει κρυσταλλώσει μέσα στα πλαίσια. Στην περίπτωση αυτή είναι αναγκασμένοι να διατηρούν για καιρό τα πλαίσια με το κρυστλλωμένο μέλι και να τα επιστρέφουν αργότερα στα μελίσσια για να τα τροφοδοτήσουν. Για το λόγο αυτό το μέλι της ελαιοκράμβης πρέπει να απομακρύνεται από το μελίσσι μόλις σφραγισθεί και τα πλαίσια να ξεμελίζονται το δυνατό γρηγορότερα, κατά προτίμηση την ίδια ημέρα ή μέσα σε 24 ώρες μετά την απομάκρυνσή τους από το μελίσσι. Η διατήρηση των πλαισίων σε χώρο με σχετικά υψηλή θερμοκρασία επιβραδύνει την κρυστάλλωση του μελιού στις κηρήθρες. Κατά τη διαδικασία της μελετεξαγωγής δεν αφήνουμε το μέλι μέσα στο μελιτοεξαγωγέα γιατί στη συνέχεια είναι δύσκολη η απομάκρυνσή του.

2) Έχει πολύ υψηλά ποσοστά υγρασίας και είναι δυνατό να ξινίσει.

Η γύρη

Η ανθοφορία της ελαιοκράμβης προσφέρει μεγάλες ποσότητες κιτρινόχρωμης γύρης η οποία είναι πολύ ελκυστική στις συλλέκτριες. Η ελκυστικότητα αυτή πιθανόν να οφείλεται στην υψηλή της περιεκτικότητα σε λιπαρά που φτάνει ή και ξεπερνά το 7%, ενώ στη γύρη των περισσότερων φυτών είναι γύρω στο 2%. Η περιεκτικότητά της σε πρωτεΐνη είναι σχετικά καλή κυμαίνεται μεταξύ 22 και 27%. Η τοποθέτηση γυροπαγίδων επιτρέπει τη συγκομιδή σημαντικών ποσοτήτων γύρης.