Μπορεί να δράσει η πρόπολη έναντι των ιών;

Τανανάκη Χρύσα
Εργαστήριο Μελισσοκομίας –Σηροτροφίας Α.Π.Θ.
tananaki@agro.auth.gr

Η πρόπολη αποτελεί ένα προϊόν που παράγουν οι μέλισσες προκειμένου να χρησιμοποιηθεί από αυτές για προστατευτικούς σκοπούς, έναντι παθογόνων, εχθρών και αντίξοων καιρικών συνθήκων. Οι ευεργετικές ιδιότητές της έγιναν από νωρίς αντιληπτές από το άνθρωπο γι’ αυτό και χρησιμοποιήθηκε στην παραδοσιακή ιατρική. Οι επουλωτικές, αντιμυκητιακές και αντιφλεγμονώδεις δράσεις της είναι ιδιαίτερα αποδεκτές από την επιστημονική κοινότητα, καθώς εκτός από εμπειρικές αναφορές υπάρχει και πληθώρα ερευνητικών δεδομένων. Το έντονο και αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον για την προέλευση, τη σύσταση και τις βιολογικές δράσεις αυτού του μελισσοκομικού προϊόντος γίνεται αντιληπτό από τον μεγάλο αριθμό ερευνών/εφαρμογών που δημοσιεύονται/ανακοινώνονται και που την τελευταία δεκαετία ξεπερνά τις 2.000 ετησίως. Παρά τις αυξημένες βιολογικές εφαρμογές της οι πληροφορίες που δίνονται για τις δράσεις της έναντι των ιών είναι περιορισμένες, καθώς η δομή και η λειτουργία των συστατικών της έναντι αυτών των παθογόνων απαιτούν σύγχρονες τεχνικές ανάλυσης για την κατανόηση των εμπλεκόμενων μηχανισμών και την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων.

Οι ιοί είναι υποχρεωτικά ενδοκυτταρικοί καθώς δεν διαθέτουν τα απαραίτητα γονίδια, ένζυμα και μηχανισμούς για αναπαραγωγή. Λόγω του μεγέθους τους (20-1000 nm) χρειάστηκε να κατασκευαστεί το πρώτο ηλεκτρονικό μικροσκόπιο (1938) για να παρατηρηθούν. Αργότερα στις δεκαετίες του ‘80 και ’90 η πρόοδος στη μοριακή βιολογία επέτρεψε την αναγνώριση πολλών από αυτούς. Απουσία μηχανισμών αναπαραγωγής, οι ιοί προσβάλουν φυτικά, ζωικά, ανθρώπινα κύτταρα ακόμη και βακτήρια (κύτταρα-ξενιστές) προκειμένου να επιβιώσουν και να πολλαπλασιαστούν. Αρχικά ο ιός συνδέεται σε συγκεκριμένα μόρια της επιφάνειας του κυττάρου-ξενιστή, διαπερνά την κυτταρική μεμβράνη και διεισδύει στο εσωτερικό του κυττάρου. Εκεί «αναγκάζει» το κύτταρο να παράξει ιικές πρωτεΐνες και να σχηματίσει εκατοντάδες νέα σωματίδια του ιού, ενώ στη συνέχεια οι νέοι ιοί διαφεύγουν από το κύτταρο για να συνεχίσουν το καταστροφικό τους έργο. Πολλές ασθένειες του ανθρώπου προκαλούνται από τους ιούς, όπως η γρίπη, η ανεμοβλογιά ο έρπης, το AIDS και η ηπατίτιδα. Είναι πολύ ανθεκτικοί σε χαμηλές θερμοκρασίες και απαιτούν θερμοκρασίες μεγαλύτερες από τους 60 ⁰C ή τη χρήση απολυμαντικών ή οξειδωτικών παραγόντων για να αδρανοποιηθούν. Παρουσιάζουν ιδιαίτερη εξειδίκευση (συνήθως προσβάλλουν ένα οι λίγα είδη οργανισμών) και πολλοί από αυτούς μεταλλάσσονται σε νέα στελέχη. Εξαιτίας των λίγων γονιδίων που διαθέτουν αναπαράγονται πολύ γρήγορα, ενώ πολλοί από αυτούς παρουσιάζουν έντονη μεταδοτικότητα δημιουργώντας πολλές φορές σημαντικά προβλήματα, όπως τον τελευταίο καιρό συμβαίνει με τον νέο κορονοϊό (covid -19). Για την πρόληψη και αντιμετώπισή τους η επιστημονική κοινότητα εστιάζεται στην παραγωγή εμβολίων και αντιικών φαρμάκων.

Στο πλαίσιο όλων των προαναφερόμενων δεδομένων τίθεται το ερώτημα αν η πρόπολη εμφανίζει δράσεις έναντι των ιογενών ασθενειών. Η ασφαλέστερη οδός για να απαντηθεί το ερώτημα είναι η διερεύνηση τεκμηριωμένων επιστημονικών δεδομένων. Στις επόμενες παραγράφους παρατίθενται εν’ συντομία τεκμηριωμένες δοκιμές αποτελεσματικής χρήσης εκχυλισμάτων πρόπολης για την αντιμετώπιση τέτοιου είδους προβλημάτων.

Α. Ιός της γρίπης

Οι ιοί της γρίπης συνήθως προσβάλλουν μόνο ένα είδος και δεν μεταδίδονται σε άλλα. Ωστόσο, έχουν πλέον παρατηρηθεί περιπτώσεις γρίπης των πτηνών σε ανθρώπους. Από το πλήθος των διαφορετικών τύπων γρίπης των πτηνών, τέσσερεις προσβάλουν τον άνθρωπο (H5N1, H7N3, H7N7 και H9N2) προκαλώντας τα χαρακτηριστικά συμπτώματα της γρίπης με υψηλό πυρετό, πολύ συχνά πνευμονία αλλά και σοβαρές επιπτώσεις σε άλλα ζωτικά όργανα.

Δείγματα πρόπολης από Βουλγαρία, Αλβανία, Αίγυπτο Βραζιλία, Μογγολία και Κανάριους Νήσους δοκιμάστηκαν έναντι του ιού των πτηνών H7N7. Ειδικότερα οι επιδράσεις στην κυτταροπαθογόνο δράση του ιού που απομονώθηκε από αυγά κότας δοκιμάστηκε για εννέα δείγματα πρόπολης. Το 89% των εκχυλισμάτων πρόπολης παρουσίασε αντιική δράση, με το 67% αυτών να χαρακτηρίζεται ως σημαντική (συντελεστής εκλεκτικότητας (SI)>4) και με ένα δείγμα από τις Κανάριους Νήσους να παρουσιάζει ιδιαίτερα υψηλή δράση. Στην έρευνα αυτή η πιθανή αντιική δράση της πρόπολης αποδόθηκε στα φλαβονειδή που περιέχει, ενώ παράλληλα σημειώθηκε ότι πολλά από τα αταυτοποίητα μέχρι στιγμής συστατικά της μπορεί να είναι ευεργετικά (Kujumgiev, et al., 1999).

O ιός της γρίπης τύπου Α (Η1Ν1) που αρχικά ονομάστηκε γρίπη των χοίρων είναι ένας υπότυπος της γρίπης που μπορεί να μη δημιουργήσει συμπτώματα όταν μεταδοθεί στον άνθρωπο, αλλά και να προκαλέσει σοβαρά προβλήματα στο αναπνευστικό σύστημα. Μελετήθηκε εργαστηριακά μέσω μικροσκοπικής παρατήρησης των κυτταρικών μεταβολών, η αντιική δράση διαλυμάτων πρόπολης έναντι του H1N1 πριν και μετά την επιμόλυνση νεφρικών κύτταρων που χρησιμοποιήθηκαν ως ξενιστές του ϊού. Αν και οι αποτελεσματικές συγκεντρώσεις των διαλυμάτων πρόπολης παρουσίαζαν επιπρόσθετα και κυτταροτοξική δράση μη επιτρέποντας την πρακτική χρήση τους εντούτοις στην έρευνα αυτή επισημαίνεται η συμβολή των συστατικών της πρόπολης στην διακοπή του μηχανισμού πολλαπλασιασμού του ιού καθώς και στη θωράκιση των κυττάρων ξενιστών έναντι της ιϊκής προσβολής (Governa et al., 2019)

Β. Ο ιός του έρπητα

Ο ιός HSV-1 προκαλεί βλάβες κυρίως στην στοματική κοιλότητα και είναι γνωστός συνήθως με τη μορφή του επιχείλιου έρπητα, ενώ ο HSV-2 είναι ο έρπης των γενετικών οργάνων. Χαρακτηριστικό όλων των ερπητοϊών είναι ότι μετά την υποχώρηση της αρχικής λοίμωξης, δεν εγκαταλείπουν τον ανθρώπινο οργανισμό, αλλά διατηρούνται σε λανθάνουσα κατάσταση, που αργότερα μπορεί να ενεργοποιηθεί.

Σε σχετική έρευνα ελέγχθηκε η δράση εκχυλισμάτων πρόπολης σε συγκεντρώσεις 25, 50, 100, 200, και 400 μg/ml έναντι των δυο προαναφερόμενων ιών. Υψηλότερες συγκεντρώσεις δεν χρησιμοποιήθηκαν καθώς σε προπειράματα διαπιστώθηκε ότι έχουν τοξική δράση, έναντι των ηπατικών κυττάρων που χρησιμοποιήθηκαν ως κύτταρα-ξενιστές. Στα προσβεβλημένα από τον ιό κύτταρα που εφαρμόστηκε η πρόπολη (100μg/ml) δεν παρουσιάστηκαν παθολογικές μεταβολές (μορφολογικές και δομικές αλλοιώσεις) που σχετίζονται με την ανάπτυξη ιού, αποδεικνύοντας ότι αυτή δρα προστατευτικά στο κύτταρο έναντι των ιών. Επιπρόσθετα η πρόπολη φάνηκε να αναστέλλει τον αναδιπλασιασμό των ιών και μάλιστα σε ρυθμό παρόμοιο με αυτό του φαρμακευτικού σκευάσματος Acyclovir που χρησιμοποιείται ως θεραπευτική αγωγή για την αντιμετώπισή τους. Σε δοκιμές εφαρμογής μιγμάτων πρόπολης και αντιβιοτικού διαπιστώθηκε συνεργιστική δράση με καλύτερη αποτελεσματικότητα έναντι των ιών και κυρίως έναντι του HSV-1 (Yildirim et al., 2016)

Για την ασφαλή δοκιμή υδατο-αιθανολικών διαλυμάτων πρόπολης (30 και 50%), αρχικά ελέγχθηκε η πιθανή κυτταροτοξική τους δράση. Στη συνέχεια διερευνήθηκε η πιθανή τους δράση έναντι των ερπητοϊών HSV-1 (επιχείλιος έρπης) και VZV (έρπης ζωστήρα), καθώς και του αδενοϊού τύπου 5 (ADV5) που προκαλεί λοιμώξεις του ανώτερου αναπνευστικού συστήματος. Ως κύτταρα ξενιστές για τον ιό χρησιμοποιήθηκαν τα HeLa MG63. Αραιωμένα διαλύματα των εκχυλισμάτων πρόπολης δοκιμάστηκαν και τα αποτελέσματα συγκρίθηκαν με αυτά της ακικλοβίρης (που χρησιμοποιείται σε αντιικά σκευάσματα) του χλωρογενικού οξέος, του καφεϊκού οξέος και της γκουαρσετίνης. Για την εκτίμηση των δράσεων μελετήθηκε ο βαθμός των δομικών αλλαγών που προκάλεσαν οι ιοί στα κύτταρα-ξενιστές απουσία και παρουσία των προαναφερθέντων ουσιών και των διαλυμάτων πρόπολης, και εφαρμόστηκε η τεχνική του ανοσοφθορισμού. Διαπιστώθηκε ότι τα εκχυλίσματα πρόπολης παρουσιάζουν σημαντική δράση έναντι των ερπητοϊών HSV-1, VZV, ενώ τα υδατικά διαλύματα έναντι του αδενοϊού τύπου 5 (Hazem, 2017).

Γ. Χρήση της πρόπολης σε ιογενείς ασθένειες ζώων

Εκτός από εργαστηριακές δοκιμές που αφορούν ιούς που προσβάλλουν τον άνθρωπο έχει διερευνηθεί επίσης η χρήση της πρόπολης έναντι αυτών που δημιουργούν προβλήματα σε ζώα, με στόχο είτε την προληπτική εφαρμογή της στο σιτηρέσιο τους, είτε την ανάπτυξη θεραπευτικών πρωτοκόλλων. Ειδικότερα ερευνητικά δεδομένα αντιικής δράσης της πρόπολης σε ζώα είναι τα ακόλουθα.

Iογενής νόσος Newcastle (ND)

Είναι μια μεταδοτική ασθένεια των πτηνών που σπάνια μεταδίδεται και στον άνθρωπο, προκαλώντας ήπιο πυρετό και / ή επιπεφυκίτιδα. Η επικινδυνότητα είναι πολύ υψηλή όμως κυρίως για τα οικόσιτα πουλερικά λόγω της υψηλής ευαισθησίας τους και της πιθανότητας σοβαρών επιπτώσεων σε ορνιθοτροφεία. Μελετήθηκε η δράση εκχυλισμάτων πρόπολης από την Αίγυπτο έναντι του ιού ND σε εμβυοκύτταρα κοτόπουλου CEF ως ξενιστές. Βρέθηκε θετική επίδραση με μείωση των κυτταρικών μεταβολών και διαπιστώθηκε διαφορετική προστατευτική δράση της πρόπολης εξαρτώμενη της προέλευσής της (Abd El-Hady et al., 2007)

Νόσος του Aujeszky (PRV)

Η νόσος του Aujeszky (PRV) είναι μια ιογενής ασθένεια που προσβάλει τους χοίρους έχοντας δημιουργήσει έντονα προβλήματα στο παρελθόν στις Η.Π.Α. Μελετήθηκε η δράση αιθανολικών διαλυμάτων πρόπολης έναντι του ιού χρησιμοποιώντας νεφρικά κύτταρα ζώου (MDBK) ως ξενιστές του PRV. Διαπιστώθηκε ότι κύτταρα που είχαν δεχτεί δύο ώρες πριν την προσβολή από τον ιό διάλυμα πρόπολης 0.5 mg/ml δεν υπέστησαν αισθητές δομικές αλλοιώσεις μετά την προσβολή, αποδεικνύοντας την δυνατότητα χρήσης της πρόπολης ως μέτρο πρόληψης των χοίρων από την νόσο του Aujeszky (Búrquez et al., 2015)

Ο ιός CDV

Ο ιός CDV προσβάλει κυρίως τους σκύλους δημιουργώντας προβλήματα στο αναπνευστικό γαστρεντερικό αλλά και στο νευρικό σύστημα των ζώων, τα οποία εμφανίζουν υψηλό πυρετό, φλεγμονή στα μάτια και τη μύτη, απώλεια όρεξης και δυσκινησία. Ερευνήθηκε η δράση εκχυλισμάτων πρόπολης, καθώς και τριών φλαβονοειδών που συνήθως περιέχονται σε αυτή (γκουαρσετίνης, ναρινγενίνης, πινοσεμπρίνης) έναντι του ιού CDV. Διαπιστώθηκε η αποτελεσματικότερη δράση της πρόπολης έναντι των άλλων ουσιών όταν αυτή εφαρμόστηκε πριν την εισαγωγή του ιικού φορτίου καθώς παρατηρήθηκε μείωση της ιικής έκφρασης και αύξηση της κυτταρικής βιωσιμότητας (González-Búrquez et al., 2018)

Αν και τα ακριβή συστατικά της πρόπολης που δρουν αντιικά δεν έχουν πλήρως ταυτοποιηθεί εντούτοις η δράση της έχει αποδοθεί, είτε στην αλληλεπίδραση φλαβονειδών και φαινολικών οξέων με ιικές πρωτεΐνες με τις οποίες σχηματίζουν ασταθή σύμπλοκα και ως εκ τούτου μεταβάλλουν/εμποδίζουν την προσρόφηση και διείσδυση του ιού στο κύτταρο-ξενιστή, είτε στην δημιουργία προστατευτικού τοιχώματος στην κυτταρική μεμβράνη του κυττάρου-ξενιστή που δεν επιτρέπει την είσοδο του ιού. Επιπρόσθετα κάποια από τα συστατικά της πρόπολης φαίνεται να παρεμβαίνουν στη σύνθεση του ιικού γονιδιώματος παρεμποδίζοντας το μηχανισμό αναδιπλασιαμού τους και επομένως στον πολλαπλασιασμό τους.

Η δράση της πρόπολης έναντι των ιών αποδίδεται στην χημική της σύνθεση, η οποία είναι άμεσα συσχετιζόμενη με τη γεωγραφική προέλευσή της (Silva-Carvalho et al., 2015). Η διαφορετική χλωρίδα της κάθε περιοχής παρέχει διαφορετικής σύστασης ρητίνες, ενώ η θερμοκρασία περιβάλλοντος επιδρά αφενός στη φυσιολογία των φυτών και αφετέρου στη συμπεριφορά της μέλισσας κατά τη συλλογή. Οι μέλισσες μπορούν να συλλέξουν μόνο εκείνες τις ρητίνες που μπορούν να «πλάσουν» με τα πόδια και τα στοματικά τους μόρια, και να κουβαλήσουν στο καλαθάκι της γύρης. Παραλλακτικότητα εμφανίζεται και μεταξύ των ειδών των μελισσών. Έτσι για παράδειγμα τα συστατικά και οι δράσεις της πρόπολης που παράγει η Apis mellifera είναι διαφορετικές από αυτές των ειδών των άκεντρων μελισσών (Meliponini) της Λατινικής Αμερικής.

Πίνακας: Συσχέτιση τη γεωγραφικής προέλευσης της πρόπολής με πιθανές δράσεις της έναντι ιών στόχων

Προέλευση	Ιός/οι	Δράση/αποτελεσματικότητα
Ευρωπαϊκού τύπου/Λεύκες	Ερπητοϊοί τύπου 1 (HSV-1) και 2 (HSV-2)	Υψηλή προστασία με εφαρμογή πρόπολης πριν την προσβολή
Καφέ πρόπολη Βραζιλίας/B. dracunculifolia	Ερπητοϊός τύπου 2 (HSV-2)	Αποτελεσματική έναντι του ιού
Βραζιλιάνικη πρόπολη	Ιoί τη γρίπης Η2Ν2, Η3Ν2,	Παρεμποδίσεις στον αναδιπλασιασμό του ιού
Πράσινη πρόπολη Βραζιλίας/ B. dracunculifolia, Β.criodeda, Myrceugenia euosmo	Ιός της γρίπης Η1Ν1	Μείωση των επιδράσεων στους πνεύμονες πειραματόζωων
Ευρωπαϊκού τύπου/Λεύκες	Στελέχη των ερπητοϊών τύπου 1 και 2 (HSV-1, HSV-2) Αδενοϊός 2, ιός στοματίτιδας VSV	Μείωση του ιικού φορτίου στους ερπητοϊούς και τον αδενοϊό, λιγότερο αποτελεσματικό στον ιό της στοματίδας
Γεωπρόπολη Βραζιλίας από μέλισσες χωρίς κεντρί (Scaptotrigona postica)	Στέλεχος ερπητοϊού MacIntyre	Αναχαίτιση αναδιπλασιασμού του ιού μέσα στα κύτταρα
Κόκκινη και πράσινη πρόπολης Βραζιλίας	Ιός κοξάκι Β3, Β4 Α9, εντεροϊός 30	Καλή αντιϊκή δράση
Καναδέζικη πρόπολη/ P. trichocarpa and P. tremuloides	Ερπητοϊοί HSV-1 και HSV-2	Μείωση της διείσδυσης του ιού στο κύτταρο
Βραζιλιάνικη πράσινη πρόπολη /B. dracunculifolia	Ιός της γρίπης Η1Ν1	Ικανοποιητική αναχαίτιση στον πολλαπλασιασμό του ιού
Βραζιλιάνικη πράσινη πρόπολη	Ιός AIDS τύπου HIV-1	Το μορονικό οξύ που βρέθηκε στην πρόπολη παρουσίασε μείωση στο ρυθμό διπλασιασμού του ιού
Μεσογειακή πρόπολη από το Ισραήλ/Populus spp., Eucalyptus spp., Castanea sativa	Τ-λεμφοτρόπος ιός τύπου 1	Αναχαίτιση στον μηχανισμό πολλαπλασιασμού του ιού

Αξίζει να σημειωθεί ότι στις περισσότερες των ερευνών, oι δοκιμές έχουν υλοποιηθεί σε κυτταρικές σειρές και όχι σε πειραματόζωα ή δεν αποτελούν κλινικές μελέτες στον άνθρωπο. Οι συνήθεις μορφές χορήγησης αφορούν αλκοολικά ή υδατικά εκχυλίσματα, που είναι και οι πιο συχνές πρακτικές οικιακής ή φαρμακευτικής παρασκευής σκευασμάτων πρόπολης. Σε αρκετές περιπτώσεις οι δράσεις της πρόπολης έναντι των ιών δεν έχουν αποκωδικοποιηθεί πλήρως και δεν έχει διευκρινιστεί επακριβώς η σχέση συγκεκριμένων συστατικών της έναντι αυτών. Είναι όμως αποδεκτό με βάση τις πειραματικές μελέτες, ότι αν και η πρόπολη είναι δύσκολο να δράσει έναντι των ιών όταν αυτός βρίσκεται μέσα στο κύτταρο-ξενιστή, δηλαδή μετά τη προσβολή, εντούτοις η χρήση της θωρακίζει τα κύτταρα εμποδίζοντας την διέλευση του ιού από την κυτταρική μεμβράνη. Έτσι η πρόπολη εκτός από ένα μελισσοκομικό προϊόν με έντονη αντιμυκητιακή και αντιφλεγμονώδη δράση μπορεί να αντιμετωπιστεί και ως ένα προϊόν που θωρακίζει τον ανθρώπινο οργανισμό έναντι αρκετών ιογενών ασθενειών. Αυτό αποδεικνύεται πρακτικά από το γεγονός ότι μετά τα τεκμηριωμένα ερευνητικά δεδομένα δράσης της της πρόπολης έναντι ερπητοϊών, αρκετά εμπορικά σκευάσματα με πρόπολη κυκλοφορούν στην αγορά για την αντιμετώπιση του έρπη. Τα μέχρι τώρα πειραματικά δεδομένα σε συνδυασμό με τις νέες τεχνολογικές δυνατότητες ταυτοποίησης των συστατικών και κατανόησης των μηχανισμών δράσης της, δημιουργούν ένα ιδανικό περιβάλλον για νέες μελλοντικές τεκμηριωμένες εφαρμογές της πρόπολης ακόμη και σε άλλες ιογενείς ασθένειες. Προς την κατεύθυνση αυτή δρα καταλυτικά και το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια ερευνητικά δεδομένα αποδεικνύουν ότι υπάρχει σοβαρή ιική ανθεκτικότητα σε πολλά από τα υπάρχοντα αντιιικά φάρμακα, δημιουργώντας την ανάγκη για αναζήτηση νέων πιο δραστικών και εύκολα προσβάσιμων, όπως αυτά που προέρχονται από φυσικά προϊόντα χαμηλής τοξικότητας.

Βιβλιογραφία

Abd El-Hady F.K., Hegazi A.G. Wollenweber E. (2007). Effect of Egyptian Propolis on the Susceptibility of LDL to Oxidative Modification and its Antiviral Activity with Special Emphasis on Chemical Composition,

Z. Naturforsch C., 62, 645-655.

Búrquez M. D. J. G., Mosqueda M. D. L. J., Mendoza H. R., Soto Zárate C. I., Miranda L. C., Sánchez T. A. C. (2015). Protective effect of a Mexican propolis on MDBK cells exposed to Aujeszky’s disease virus (pseudorabies virus) African Journal of Traditional, Complementary and Alternative Medicines, 12(4):106–111.

González-Búrquez M.J, González-Díaz F.R., García-Tovar C.G., Carrillo-Miranda L., Soto-Zárate C.I, Canales-Martínez M. M., Penieres-Carrillo J.G. Crúz-Sánchez T.A. Fonseca-Coronado S. (2018). Comparison between In Vitro Antiviral Effect of Mexican Propolis and Three Commercial Flavonoids against Canine Distemper Virus, Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine, 2018:1-9.

Governa P., Cusi M.G., Borgonetti V. Sforcin J.M., Terrosi C, Baini G, Miraldi E., Biagi M., (2019) Beyond the Biological Efect of a Chemically Characterized Poplar Propolis: Antibacterial and Antiviral Activity and Comparison with Flurbiprofen in Cytokines Release by LPS-Stimulated Human Mononuclear Cells, Biomedicines 7,73, p.10.

Hazem A., Pitică-Aldea I.M., Popescu C., Matei L., Dragu D., Economescu M., Alexiu I., Crişan I., Diaconu C.C., Bleotu C., Lupuliasa D. (2017). The antiviral/virucidal effects of alchoolic and aqueous extracts with propolis, Farmacia, 65(6):867-876.

Kujumgiev A., Tsvetkova I., Serkedjieva Y., Bankova V., Christov R., Popov S. (1999). Antibacterial, antifungal and antiviral activity of propolis of different geographic origin. J Ethnopharmacol, 64: 235-240.

Silva-Carvalho R., Baltazar F., Almeida-Aguiar C. (2015) Propolis: A Complex Natural Product with a Plethora of Biological Activities That Can Be Explored for Drug Development Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine, 2015:1-29

Yildirim A., Duran G.G., Duran N., Jenedi K., Bolgul B.S., Miraloglu M., Muz M. (2016) Antiviral Activity of Hatay Propolis Against Replication of Herpes Simplex Virus Type 1 and Type 2, MedIcal Science Monitor 22: 422-430.